In september 2015 stond er een verwijderingsverzoek op Wikipedia betreffende twee afbeeldingen. Hoewel het verwijderingsverzoek anoniem werd gedaan bleek uit het IP adres (193.173.21.236) dat het ging om een verzoek afkomstig van het ministerie van algemene zaken. Bij verzoek stond als reden voor de verwijdering vermeld dat het gaat om een logo of beeldmerk waarvan de auteursrechten niet bij de plaatser van het logo liggen.
In het ene geval ging het om het logo van de rijksoverheid, en in het andere geval betrof het een beeldmerk van het Nederlandse EU voorzitterschap in 2016.
Wanneer we aannemen dat de rijksoverheid daadwerkelijk de auteursrechten bezit op het logo en het beeldmerk, heeft dat tevens tot gevolg dat op deze werken de beperkingen uit de auteurswet van toepassing zijn. Ik mag de bewuste afbeeldingen hier daarom plaatsen in het kader van het citaatrecht, en datzelfde recht kan ingeroepen worden indien de afbeelding op Wikipedia bij een relevant artikel gebruikt wordt. Dat wil zeggen dat er tussen de afbeelding en het artikel een voldoende functioneel verband dient te zijn. Bovendien is er nog een andere reden waarom ik denk dat de afbeeldingen op Wikipedia mogen blijven staan:
Een andere voor de overheid zeer relevante beperking op het auteursrecht is opgenomen in artikel 15b Auteurswet. Dat artikel geeft aan dat indien de overheid de maker of rechtverkrijgende is, het hergebruik door derden van auteursrechtelijke beschermde werken is toegestaan. Het uitgangspunt is derhalve dat werken gepubliceerd door de overheid in het publieke domein vallen. Dat de overheid daarbij zelf niet altijd de rechthebbende is, doet daar niets aan af. Iedere verdere openbaarmaking en verveelvoudiging is daarmee toegestaan. Indien de overheid dat wil voorkomen biedt artikel 15b echter een ontsnappingsclausule: het artikel is niet van toepassing indien het auteursrecht uitdrukkelijk is voorbehouden. Dat voorbehouden kan gedaan worden door een mededeling op het werk zelf, of door een voorbehoud bij wet, besluit of verordening.
Bij de twee afbeeldingen op Wikipedia valt te lezen dat de plaatser van de afbeeldingen van mening is dat de afbeeldingen onder een Creative Commons zero verklaring (CC0) vallen. Als bron voor de afbeelding verwijst de plaatser naar www.rijksoverheid.nl , waarbij in de footer (onder de link “copyright”) valt te lezen dat het gebruik van de inhoud van deze site op grond van de CC0 is toegestaan, tenzij er bij een bepaald onderdeel staat aangegeven dat op dat onderdeel een auteursrechtelijke uitzondering van toepassing is. Voor foto’s geldt daarentegen dat hergebruik alleen toegestaan indien dat uitdrukkelijk bij de foto is aangegeven.
Op het eerste gezicht lijkt hier hetzelfde te worden geregeld als wat ook al in het hiervoor besproken artikel 15b auteurswet is opgenomen: hergebruik is toegestaan, tenzij dat bij een bepaald onderdeel is uitgesloten. Toch is er hier iets anders aan de hand: wanneer we hier naar kijken vanuit de rechten die reeds op grond van de auteurswet worden gegeven, wordt op rijksoverheid.nl in ieder geval het hergebruik van foto’s uitgesloten.
Omdat er bij het op de website gebruikte logo en beeldmerk echter niet een dergelijk voorbehoud is gemaakt, ging de plaatser op Wikipedia er logischerwijze vanuit dat hergebruik in dit specifieke geval is toegestaan. Met betrekking tot het logo van de rijksoverheid kan daar echter iets tegen worden ingebracht. Het auteursrecht op het logo is namelijk uitdrukkelijk voorbehouden in de “Regeling voorbehouden auteursrecht beeldmerk en huisstijl herkenbare Rijksoverheid”. Daarmee is een beroep door de Wikipedia-plaatser op artikel 15b auteurswet in dit geval uitgesloten. Een academisch interessante discussie zou dan nog zijn of daarmee ook de CC0 auteursrecht verklaring opzij wordt gezet. Naar mijn mening is dat niet het geval: met het voorbehoud heeft de overheid enkel de algemene toepasselijkheid van artikel 15b willen inperken. Dat doet echter niets af aan de mogelijkheid voor een auteursrechthebbende om (nadien) toestemming tot een bepaald gebruik te geven.
Met betrekking tot het beeldmerk van het EU voorzitterschap is er geen sprake van een voorbehoud bij wet, besluit of verordening. Hergebruik van het beeldmerk lijkt derhalve in beginsel toegestaan te zijn indien er bij het door de overheid openbaar gemaakt beeldmerk zelf geen voorbehoud staat. Ook in dit geval wijst de Wikipedia-plaatser naar een bericht uit 2013 op rijksoverheid.nl, waarin het beeldmerk inderdaad zonder enig auteursrechtelijk voorbehoud stond opgenomen. Dat kan men vanuit de overheid natuurlijk later betreuren, maar over het algemeen kan er van worden uitgegaan dat een voorbehoud niet met terugwerkende kracht nog gemaakt kan worden. Dat is ook niet het geval indien de overheid het beeldmerk op een later meer formeler moment (opnieuw) wil lanceren. Zodra het al eerder rechtmatig openbaar is gemaakt, is een beroep op artikel 15b door de Wikipedia-plaatser mogelijk geworden.
Juridisch gezien doet zich nu een kleine complicatie voor. Een deel van het beeldmerk is namelijk al vanaf 2004 als merk geregistreerd (zie https://oami.europa.eu/eSearch/#details/trademarks/003623626) . Bovendien wordt op rijksoverheid.nl duidelijk aangegeven dat merkrechten gewoon van kracht blijven en niet onder de CC0 verklaring vallen. De rijksoverheid zou dan kunnen beweren dat door dat zonder een geldige reden gebruiken van het beeldmerk op wikipedia, er ongerechtvaardigd voordeel wordt getrokken uit of afbreuk wordt gedaan aan het onderscheidend vermogen of de reputatie van het merk. In het onderhavige geval lijkt zich dat echter totaal niet voor te doen. Bovendien is er nog een geldige reden waar de wikipedia-plaatser zich dan op kan beroepen: de vrijheid van meningsuiting.
Wat mij eigenlijk meer zorgen baart is het feit dat het bewuste bericht op rijksoverheid.nl uit 2013 inmiddels door het ministerie is aangepast. Daarbij is onder andere het in het bericht gebruikte beeldmerk van het EU voorzitterschap verwijderd. Deze aanpassing van het bericht wordt nergens in het bericht vermeld, en ook aan de datum van het bericht is niets gewijzigd. Het lijkt nu net alsof het beeldmerk nooit in dit bericht heeft gestaan. De Wikipedia-plaatser wordt daarmee in een bewijsrechtelijk moeilijke situatie gedwongen omdat achteraf moet worden aangetoond dat het beeldmerk wel degelijk al openbaar was gemaakt. Gelukkig voor hem is het oorspronkelijke bericht op deze website op diverse externe plaatsen gearchiveerd. Het lijkt mij echter geen goede zaak dat de overheid maar naar believen gegevens en berichten achteraf kan aanpassen of verwijderen. Op die wijze wordt immers de geschiedschrijving vervalst. Het is daarom binnen onze digitaliserende samenleving niet voor niets dat de vorm en inhoud van overheidswebsites uitdrukkelijk op grond van de Archiefwet blijvend bewaard moeten worden. De grote vraag is daarom of de rijksoverheid zich zelf wel aan die verplichtingen houdt.
